به نقل از «جماران»

قائم مقام تنها کسی بود که نمی شد با پول او را خرید

تاریخ انتشار: ۲۸ تیر ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۲۶۳۵۳۸

به گزارش خبرنگار جماران، رسول رئیس جعفری نویسنده کتاب «روایت فروپاشی» در همایش  «قائم مقام فراهانی پیشگام اندیشه توسعه در ایران» که روز پنجشنبه در موسسه دین و اقتصاد برگزار شد، با طرح این سوال که که «چرا قائم مقام فراهانی در تاریخ ما برجسته است؟»، گفت: نام قائم مقام  در تاریخ ایران به خوشنامی است و همچنان که گفته می شود مصدق هم با وجود شکست نهضتش در ذهن ایرانیان به عنوان یک قهرمان شناخته می شود و نهضت ملی نیز یک حماسه تلقی می شود.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

این تصور هست که آن نهضت و همچنین تلاش های قائم مقام بزنگاهی از تاریخ را نشان می دهد که امید رهایی در ملت ایجاد شد و این شخصیت ها فکر می کردند می توان ملت را از این تله ها نجات داد. نگاه مردم به مصدق به قائم مقام و امیرکبیر همان نگاه آرمان و آرزویی هست که در آن روزنه هایی دیدند که کشور را می توانست از مداری که هزاران سال در آن می چرخید، جدا کند و به آن توسعه ای که شاید در ذهن خیلی ها هست برسد.

او افزود: قائم مقام در دوره معاصر اولین مصلح اجتماعی است و جزو سه گانه ای است که مرحوم رضاقلی در کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» به آن اشاره کرد، من وقتی به این فرد متمرکز شدم دیدم باید عمیق تر به او نگریست و باید محیط اجتماعی و سیاسی و فرهنگی که قائم مقام در آن زندگی می کرد را با جدیت بیشتری مطالعه کرد.

پدر و پسر  به دنبال اصلاح

رییس جعفری درباره زندگی قائم مقام گفت: قائم مقام پسر میرزا عیسی فراهانی است که از زمان زندیه در دستگاه حاج ابراهیم کلانتر بود و در دوره قاجار یکی از رجال فرهنگی معتبر است و ما وقتی از این پیشگامان توسعه می گوییم شاید درست باشد این پدر و پسر را ببینیم. خیلی از اصلاحات از زمان میرزا عیسی در دیوان قاجار شروع شد. قائم مقام در 1193 قمری (1158 هجری شمسی) در «هزاوه» فراهان متولد شد و بعد از فوت برادر در 1226 (1189 هجری شمسی) نایب پدر در دستگاه عباس میرزا می شود.

وی یادآور شد: بعد از فوت پدر و پس از عهدنامه گلستان در دار الخلافه تبریز لزوم اصلاحات درک شد، چرا که آنها در یک جنگ خارجی شکست خوردند؛ هر چند با روسیه ای درگیر شدند که در جبهه نبرد، ناپلئون را شکست داده بود و اوضاع خیلی متفاوتی با ایران داشت. با این حال این شکست ، ضربه وحشتناک روحی به ایرانیان بود و اندیشه های تحجدد از همانجا در ایرانیان شکل گرفت.

اختلاف با عباس میرزا و کنج عزلت

قائم مقام مدتی با عباس میرزا نایب السلطنه دچار اختلاف شد و به عزلت رفت اما بعد از مدتی با دلجویی نایب السلطنه دوباره برگشت. برای جنگ های دوم ایران و روس در چمن سلطانیه وقتی فتحعلی شاه همه را جمع و از همه نظرخواهی کرد. قائم مقام مخالف جنگ بود و به خاطر همین مخالفت، به روسوفیل بودن متهم و به مشهد تبعید شد.

اظهار نظری که غضب شاه را به دنبال داشت

اظهار نظر قائم مقام در جلسه ای که در چمن سلطانیه برپا شده بود یک شاهکار است. آنجا فتحعلی شاه از قائم مقام درباره جنگ می پرسد و قائم مقام به طریق سوال این طور می گوید، «علی حضرت از رعایا چقدر مالیات دریافت می کنند؟» که فتحعلی شاه می گوید قریب شش کرور؛ و بعد قائم مقام می پرسد که «روس چقدر حاصل مالیاتی دارد؟» و پاسخ می شنود که « ششصد کرور» و بعد می گوید، «به قانون حساب کسی که شش کرور مالیات می گیرد با کسی که ششصد کرور عایدات دارد از سر جنگ در نمی آید».

او گفت: با وجود این که این پاسخ ، شاه را رنجاند اما بعد از شکست های اولیه ایران در جنگ های دوم، فتحعلی شاه فردی را برای دلجویی از قائم مقام به مشهد فرستاد و قائم مقام را برای مذاکرات ترکمنچای تعیین کرد. قائم مقام بعدا در ماجرای قتل گریبایدوف هم به شکل مدبرانه ای موضوع را حل کرد.

دوره کوتاه صدراعظمی

وی یادآور شد: بعد از درگذشت عباس میرزا، قائم مقام به خدمت محمد پسر عباس میرزا می پردازد و با فوت فتحعلی شاه که چند سال بعد از معاهده ترکمنچای اتفاق افتاد، قائم مقام محمدشاه را به تهران رساند و تاج پادشاهی صبح را بر سرش نهاد. در این زمان قائم مقام چند ماه صدراعظم محمد شاه بود و بعد به دستور شاه به قتل رسید و اصلاحاتی که قائم مقام آغاز کرد مربوط به همین چند ماه صدراعظمی اوست.

75 سال آشوب در ایران

او با بیان این که «باید شرایط زمان قائم مقام را درک کنیم تا بتوانیم به ارزش های اصلاحات او پی ببریم، گفت: از سقوط اصفهان در تاریخ 1135 هجری قمری مصادف با 1101 هجری شمسی تا 1209 هجری قمری (1175 هجری شمسی) که زمان به تخت نشستن آغا محمد خان است، حدود 25 نفر در این کشور تاج گذاری کردند. در واقع تقریبا به طور متوسط هر سه سال یک شاه در کشور داشتیم. البته در مقاطعی همزمان چند نفر در ایران اعلام پادشاهی داشتند. حالا در این 75 سال تقریبا برای همیشه مسیر جاده ابریشم از ایران حذف شد، به دلیل ناامنی مسیرهای تجاری ایران، از اواسط فتحعلی شاه هیچ ترانزیت بین المللی از ایران نداریم. علاوه بر این با اختراع ماشین بخار و کشتی هایی که با ماشین بخار مسیرهای طولانی تری را می توانستند طی کنند مسیرهای تجاری ایران بیش از پیش از رونق افتاد و درآمدهای ایران در تجارت خیلی کم شد.

فاجعه خاندان قاجار در سراسر ایران

او افزود: یکی دیگر از مشکلات این بود که با برآمدن سلسله قاجار تمامی خاندان های محلی در سرزمین ایران سرکوب شدند و اعضای خاندان قاجار جایگزین آنها شدند و گزارش های فراوانی از غارتگری و مالیات ستانی های خیلی سنگین از مردم در این دوره آمده است که منجر به نارضایتی و شورش های بسیاری در نقاط مختلف ایران شد.

رییس جعفری در ادامه گفت: قائم مقام در آن زمان با کشوری رو به رو بود که خاندان های معتبرش از بین رفته اند و به هم ریخته و تجارت ندارد و سرمایه گذاری ندارد و برای سال ها در آن جنگ و غارت بوده و حالا هم یک مغول خانگی بر همه کشور سیطره زده و بی تجربه و غارتگر ست. در این اوضاع قائم مقام به دنبال اصلاحات بود

زمانه قائم مقام و اصلاحات او

به گفته وی، در شرایطی که کشور حالت جنگ زده دارد و مردم هم از بیگانگان غارت و تجاوز می بینند و هم از لشکریان ایران که به هر روستا و دهی می رسند منابع مردم را به غارت می برند، قائم مقام چه باید می کرد؟ برای جامعه ای که سیصد سال است توسط لشکریان دوست و دشمن غارت می شود، او آغازگر اصلاحاتی است که بعدها توسط امیرکبیر دنبال شد.

قائم مقام از امیرکبیر پخته تر بود

او گفت: برخی می گویند قائم مقام و امبرکبیر جزو اصلاح گرایان اشرافی و معتقد به استبداد سلطنتی بودند. برخی هم می گویند اصلاحات او تقلیدی بوده است. واقعیت این است که این طور نبوده است.اصلاحات به خصوص قائم مقام عمیق بود؛ حتی من معتقدم او از امیرکبیر هم از نظر اندیشه سیاسی عمیق تر و قوی تر بود و هم آثار مکتوبی که از قائم مقام مانده است نشان می دهد که ایشان خیلی پخته تر بوده است.

بخشی از اصلاحات قائم مقام

این پژوهشگر گفت: قائم مقام اصلاحات خود را از زمان حضور پدرش آغاز کرده بود؛ مثلا او مجلس وزارت تشکیل داد و قوانین مالیاتی را اصلاح کرد. همچنین املاک وقفی و خاصه را که سال ها بلاتکلیف بود ، در دیوان متمرکز کرد و چاپارخانه ها را به نظم سابق بر گرداند و دیوان خانه جدید راه می اندازد و محاکم شرع را که در دست روحانیون محلی بود، به قضات سپارد. او برای اولین بار تعدادی دانشجو به خارج اعزام کرد. هر چند که بعد از قتلش از هیچ کدام از این افراد در تخصصشان استفاده نشد. او برای نظامیان مستشار فرانسوی جذب کرد. و چند کارخانه توپ ریزی و اسلحه سازی راه انداخت.

دستور تامل برانگیز قائم مقام به محمدعلی آشتیانی

او گفت: از نظر اندیشه سیاسی باید نگاهی کرد به دستوری که او به محمدعلی آشتیانی برای قرارداد ارزنه الروم داد می گوید خود را به هر چه صلاح و خیر دولت قاهره است ملزم و مختار دانید. قائم مقام، این جا مصلحت دولت و مصلح عموم را در نظر می گیرد. او در ادامه می گوید: «اگر خدای ناخواسته نقش آن عالی جاه از دامن هر چاره و گریز کوتاه است و اجازه می دهیم که الفاظ مبهم و فقرات ذو احتمالین به زور میرزایی و قوه انشایی (در توافق) بگنجاند که راه سخن بر ما باقی بماند».  این جمله کلیدی در آخر نامه را می گوید که «همین جاست که از دست دبیر و خامه تدبیر، زیاده از هزار نیزه و شمشیر توقع خدمت می توان داشت». قائم مقام در این جا دیپلماسی را بر امور نظامی مقدم می شمارد. یا مثلا در نامه ای دیگر به پسر امان الله خان والی سنندج می گوید «در پیشگاه حضرت همایون، مدار قرب و اعزاز و قرار اختصاص و امتیاز به افزودن اسباب کمال است نه فزونی سن و سال و به زور کیاست، ملک و ریاست می توان گرفت نه محض وراثت. » «بهتری پایه برتری است نه مهتری و اکملیت موجب فضیلت است نه اکبریت. » تمام نکاتی که ما در شایسته سالاری داریم را در این چند خط می توان دید.

روایت یک مورخ قجری از علت عزل قائم مقام

او در ادامه گفت: یکی از آثاری که نشان می دهد قائم مقام دنبال چه بوده است بخشی از کتاب صدرالتواریخ نوشته محمدحسن خان اعتماد السلطنه  است. او در شرح احوال میرزا قائم مقام در پاسخ به این سوال که چرا قائم مقام نتوانست صدارت کند و چرا عمرش کوتاه بود. می گوید: در ایام صدارت تند می رفت و خود را موسس این سلطنت می دانست پاره ای احکام را به دلخواه می گذرانید و چونان می خواست که سلطان به دلخواه خود فلان پست را نتواند بلند کند و فلان عزیز را نجنباند. (بالا نبرد). آقایی و احترام و تاج و تخت و ضرب سکه را خاص سلطنت کرده، ولی نصب و عزل و قطع و فصل کار و اجرای امور دولت و دادن و گرفتن مواجب و منصب را منحصر به خود نماید و مجلس وزارت صورت دهد. و بی خبر از این که آب و گل ایرانیان و عادت ایشان سرشته ارادت پادشاه است و اگر اختیار سلطانی نباشد اکثر بیچارگان باید از کسب منصب قطع امید کند... شاهنشاه غازی بیست تومان به مردی باغبان عطا فرمود. قائم مقام کس فرستاد و آن زر را (از باغبان) استرداد کرد و به شاه پیام داد، «این عطا در این مورد جهتی نداشته است و ما هر دو در خدمت ایران هستیم و بیشتر از صد هزار تومان حق ندارید خرج کنید». حاصل این گفت و گوها باعث اشتعال غضب ملوکانه شد و عزم بر قتل ایشان شد.  یا در جایی می گوید، «عمده معیاب کار او را که او را به بلیت (بلا) رسانید کثرت فضل و دانایی و شدت سواد بود و چون در کمالاات و تدبیرات افراط کرده بود و سزاوار هر گونه برتری بود لذا خودبینی را به جایی رسانید که خود را خداوند می دانست».

وی سپس ادامه این متن را قرائت کرد: «در اول دولت هم چون خدمات نمایان کرده و در کوتاه کردن مدعیان سلطنت زحمات بی پایان کشیده بود از التفاط شاه اطمینان داشت و احتمال (برخورد پادشاه را) نمی داد» «... بزرگان سلف را بی پا کرد و محض اقتدار خود بعضی مردمان جدید بی رتبه را سر کار آورد و از آنها تقویت می کرد و کسان خود را منصوب می کرد. می خواست در امور نظامی دخالت کند ...» «قائم مقام خلی میل داشت که نوعی خودمختار باشد که سلطان بی رضای او به کسی کار ندهد و عطا ندهد این سودا او را به مذلت انداخت و روزگارش را تباه کرد. »

به مردی و نامردی اجازه تجارت خانه روس را نمی دهم

نویسنده کتاب «روایت یک فروپاشی» به برخورد قائم مقام با انگلیس و روسیه پرداخت و گفت: بعد از عهدنامه ترکمنچای و بر اساس مفاد این عهدنامه روسیه به دنبال راه اندازی یک تجارتخانه در رشد بود که قائم مقام با آن مخالفت می کرد. وقتی کمپل سفیر انگلیس پیشنهاد مشابهی داد ، قائم مقام به کمپل گفت که اجرای مفاد ترکمنچای را در تاسیس قنسول خانه روسی رد کرده ام و تا آخر هم با هر طریقی با مردی یا نامردی رد خواهم کرد و چنین حقی را به هیچ دولت دیگری هم نمی دهیم چه، برای ایران زیانبخش است. در استدلال می گوید که تجارت وسیله نابودی تدریجی این مملکت فقیر ناتوان می شود و عاقبت این است که بین دو شیر قوی پنجه که چنگال خود را در ایران فرو برده اند تقسیم خواهد شد و ایران جان سالم به در نمی برد و ایران تاب آنها را نمی آورد و تردیدی نیست که تحت استیصال قدرت هر دو جان می دهد. کمپل در پاسخ می گوید که حق تاسیس کنسولگری برای انگلیس مثل پادزهری برای حق تجارتخانه روسیه است و قائم مقام در پاسخ می گوید آنقدر زهر در بدن بیمار ما اثر کرده که است که هر آینه مراقبت نشود مرگ او قطعی ست و پادزهر هم مرگ او را تسریع می کند.

تنها مردی که نمی شود با پول او را خرید

به گفته رییس جعفری، به نظر کمپل قائم مقام تنها کسی است که نمی توان او را با پول خرید و می گوید که با دادن رشوه به برخی روحانیون منبری و برانگیختن احساسات مردم کاری کرد که برخی ااهل منبر او را تکفیر کردند و پس از آن شاه، او  را عزل و یک هفته بعد کشت و با اعلام خبر کشته شدن قائم مقام مردم شهر را آذین بندی کردند.

تمام طبقات از خلاصی از قائم مقام دلشادند!

او ادامه داد: کمپل بعد از شهادت قائم مقام به نزد شاه می رود و می گوید  تردید نیست که اکنون تمام طبقات ایران از خلاصی از قائم مقام دلشادند و به اراده اعلی حضرت آفرین می گویند و وظیفه می دانم که به عرض برسانم تمام امید مردم به شخص شاه است و من صمیمانه آرزومندم دیگر اعلی حضرت نگدارند زمام امور از دستشان بروند و در تعیین پیش کار شتاب نکنند، بلکه امور را به مستوفیان و منشی ها بسپارند. با این تدبیر هر کدام بر دیگری هم چشمی و رقابت خواهد کرد و اموری که به واسطه سستی قام مقام در بوته اجمال مانده بود انجام می شود.

این پژوهشگر در ادامه گفت: زحماتی که قائم مقام کشید و کسانی که به قول صدرالتواریخ بی کس و کار و خویشان را می آورد نتیجه کوتاه مدت دیگری داشت و چند سال بعد از محمد شاه، امیرکبیر که یکی از آن بی کس و کارهایی بود قائم مقام آورده بود، به صدراعظمی رسید و بخش زیادی از کارهای ناتمام قائم مقام را تکمیل کرد.

منبع: جماران

کلیدواژه: زلزله ترکیه و سوریه قائم مقام فراهانی تاریخ قاجار زلزله ترکیه و سوریه قائم مقام قائم مقام قائم مقام قائم مقام عباس میرزا فتحعلی شاه هجری شمسی

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.jamaran.news دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «جماران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۲۶۳۵۳۸ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

مقام سابق موساد: ایران شبکه‌ای باورنکردنی برای دور زدن تحریم‌ها ایجاد کرده است

مسئول سابق واحد جنگ اقتصادی در سازمان جاسوسی موساد گفته که ایران شبکه‌ای جهانی برای دور زدن تحریم‌ها ایجاد کرده است.

به گزارش فارس به نقل از «یودی لووی»، رئیس سابق بخش جنگ اقتصادی در سازمان جاسوسی موساد در مصاحبه‌ای با یک رسانه اسرائیلی گفته چنانچه شرکای اسرائیل قصدی جدی برای تضعیف تهران دارند باید زیرساخت‌های نقل و انتقالات پولی این کشور را هدف قرار دهند.

روزنامه تایمز اسرائیل نوشته «لوی» سال ۲۰۱۶ بعد از ۳۵ سال کار برای دستگاه‌های اطلاعاتی اسرائیل از سمتش به عنوان واحد جنگ اقتصادی موساد کناره‌گیری کرد.

مسئولیت لوی در دوران حضور در موساد تحقیق درباره گردش مالی دولت‌ها و گروه‌های متخاصم با اسرائیل شامل حماس، حزب‌الله و ایران بوده است.

او در این مصاحبه با تایمز اسرائیل از شرکا و متحدان اسرائیل خواسته «نوع متفاوتی از جنگ اقتصادی» را علیه جمهوری اسلامی ایران به کار بگیرند: جنگی که روی مردم ایران اثرگذار نباشد و در عین حال، مانع از انتقال پول از سوی ایران به گروه‌های متحدش در غرب آسیا شود.

لوی گفت: «طی سال‌های متمادی با هماهنگی قاسم سلیمانی، ایرانی‌ها زیرساختی باورنکردنی برای دور زدن تحریم‌ها و انتقال پول به سراسر دنیا ایجاد کردند.»

این کارشناس سابق موساد تصریح کرد تحریم‌ها علیه ایران تا اندازه زیادی بی‌اثر بوده‌اند، زیرا آن‌ها تنها اعلام شده و هرگز اجرا نشده‌اند.

او گفت: «بسیاری از کشور‌ها در دنیا احساسشان این بود که تحریم‌های آمریکا انگیزه‌های سیاسی دارند.»

لوی اضافه کرد: «در صدر آن‌ها کشور‌های اروپایی قرار داشتند که احساسشان این بود که آن‌ها بابت تجارت با ایران تحت فشار‌های شدید قرار می‌گیرند و حتی مجازات می‌شوند در حالی که آمریکا هیچ تحریمی علیه برخی کشور‌های دیگر مانند قطر که در آنجا منافع دارد اعمال نمی‌کند.»

تایمز اسرائیل نوشته گزارش‌ها حاکی است ایران به طرز فزاینده‌ای در دور زدن تحریم‌های نفتی مهارت کسب کرده است.

در یک جلسه استماع در کنگره آمریکا در ماه دسامبر، «کلیر جانگمن»، یکی از مقام‌های گروه موسوم به «اتحاد علیه ایران هسته‌ای» (یوآنی) گفت که درآمد‌های نفتی ایران از سال ۲۰۲۰ چهار برابر شده است.

گروه «یو‌آنی» که ارتباطاتی با دولت آمریکا و رژیم اسرائیل دارد گروهی متشکل از مقام‌های سابق امنیتی، دیپلمات‌ها و محققان آمریکایی است که هدف خود را فشار بر برنامه هسته‌ای ایران اعلام کرده‌اند.

یانگمن در آن جلسه مدعی شد که برآورد‌ها حاکی است حدود ۳۰۰ کشتی تحت مالکیت و تحت پرچم کشور‌های مختلف در حال حاضر نفت ایران را حمل و آن‌ها را به مقصد می‌رسانند.